Ảnh hưởng của nho giáo trong lịch sử và lịch sử tư tưởng Việt Nam là một đề tài lý luận được các nhà khoa học quan tâm từ mấy chục năm nay, bắt đầu từ cuộc hội thảo khoa học mà Viện Triết học tổ chức từ năm 1968. Từ đó đến nay, có một số nội dung đã được giải quyết nhưng vẫn còn tồn tại các ý kiến khác nhau. Việc giải quyết dù tương đối nhưng đề tài này là rất cần thiết cho việc đánh giá đúng di sản tư tưởng của dân tộc ta và của Nho giáo để thực hiện đường lối hiện nay của cách mạng Việt Nam là mở rộng giao lưu văn hóa mà vẫn giữ được bản sắc dân tộc.

Quán triệt đường lối của Đảng, việc nghiên cứu, giảng dạy lịch sử tư tưởng Việt Nam đã trở thành nhu cầu thực tế và ý nghĩa quan trọng trong các trường đại học và cao đẳng nước ta, đặc biệt trong giai đoạn hiện nay. Nhu cầu này đòi hỏi phải nghiên cứu một cách nghiêm túc và có hệ thống những tư tưởng triết lý của cha ông cùng với những đóng góp tích cực và tiêu cực của các trào lưu tư tưởng khác trong lịch sử tư tưởng của dân tộc.

Trong di sản tư tưởng của dân tộc ta, chủ nghĩa yêu nước là thành phần cơ bản nhất. Bởi vậy, xem xét “Ảnh hưởng nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống” là một trọng điểm trong việc giải quyết nội dung: Ảnh hưởng của Nho giáo đối với lịch sử và lịch sử tư tưởng Việt Nam.

Nho giáo Trung Quốc du nhập vào Việt Nam từ những năm đầu công nguyên và dần dần ảnh hưởng đến mọi lĩnh vực trong đời sống tinh thần của người Việt. Vì vậy, nghiên cứu về Nho giáo không chỉ có những học giả Trung Quốc mà còn có rất nhiều học giả Việt Nam. Số người nghiên cứu và số tài liệu nghiên cứu về Nho giáo từ trước tới nay rất nhiều, không thể liệt kê hết được. Có thể chia sẻ việc nghiên cứu Nho giáo ở Việt Nam thành hai khuynh hướng:

Khuynh hướng thứ nhất, nghiên cứu Nho giáo chủ yếu qua các tác phẩm kinh điển, nhằm giải thích các mệnh đề có sẵn của Nho giáo và dùng những mệnh đề đó để lý giải cho những tư tưởng và hành động của bản thân mình. Đại diện cho khuynh hướng này có Phan Bội Châu với Khổng học đăng và Trần Trọng Kim với Nho giáo. Mặc dù đứng trên lập trường chính trị khác nhau để nhận định về các vấn đề của Nho giáo, nhưng các tác giả đó đều giống nhau ở chỗ, đề cao đến mức tuyệt đối vai trò của Nho giáo, nhất là Nho giáo Khổng - Mạnh.

Khuynh hướng thứ hai, bắt đầu từ Nguyễn Trường Tộ và sau này được một loạt tác giả khác như Đào Duy Anh, Vũ Khiêu, Nguyễn Khắc Viện, Trần Bình Hượu, Lê Sĩ Thắng, Nguyễn Tài Thư... đã từ việc nghiên cứu tư tưởng của Nho giáo để xem xét ảnh hưởng của những tư tưởng đó đối với mọi lĩnh vực của xã hội Việt Nam qua các giai đoạn phát triển khác nhau của lịch sử.

Việc nghiên cứu Nho giáo theo khuynh hướng sau này càng được nhiều tác giả tham gia nghiên cứu, với các đề tài bao gồm nội dung về các lĩnh vực khác nhau. Điều này có thể thấy qua các bài viết về Nho giáo trên Tạp chí Triết học. Tập trung hơn, trong những năm gần đây, có hai tác phẩm đã sưu tầm được rất nhiều bài viết của tác giả về ảnh hưởng của Nho giáo đến mọi lĩnh vực. Đó là tác phẩm Nho giáo xưa và nay do Giáo sư Vũ Khiêu chủ biên và Nho giáo tại Việt Nam do Phó giáo sư Lê Sĩ Thắng chủ biên. Qua hai tác phẩm này, ảnh hưởng của Nho giáo ở Việt Nam đã được quan tâm với nội dung vô cùng phong phú. Có thể thấy, ảnh hưởng của Nho giáo trong lĩnh vực kinh tế (Trần Bình Hượu), đạo đức (Trần Văn Giầu), văn hóa (Trần Quốc Vượng), ở mọi mặt của đời sống xã hội (Vũ Khiêu), ở từng giai đoạn trong quá trình phát triển của lịch sử (Nguyễn Đức Sự, Nguyễn Tài Thư)...

Đánh giá về vị trí và vai trò của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam còn có một loại ý kiến cho rằng: Sự tồn tại của Nho giáo trong xã hội Việt Nam là cơ sở thuận tiện cho việc tiếp thu chủ nghĩa Mác hơn so với các nước theo các tôn giáo khác. Tác giả Nguyễn Khắc Viện trong bài Bàn về vai trò lịch sử của Nho giáo đã phân tích: Nho giáo đặt nhiệm vụ giải quyết giải quyết các vấn đề chính trị - xã hội nên những xã hội đã thấm nhuần Nho giáo “dễ dàng chuyển sang chủ nghĩa Mác hơn những xã hội theo tôn giáo” và tác giả Đào Phan trong phần “Từ sự xuất thân nhà nho” ở bài “Hồ Chí Minh và Nho giáo” đã đưa ra nhận xét “... rõ ràng là khát vọng công bằng và nhân ái, về độc lập tự do cũng rất sâu sắc trong lòng nhân dân qua nhiều cuộc khởi nghĩa và bao phen chống quân xâm lược. Mà các khát vọng ấy đã được kết tụ trong học thuyết đại đồng của Khổng Tử vẫn lưu truyền hàng ngàn năm tại Việt Nam, chính đó là điều giúp cho học thuyết Cộng sản của Các Mác có thể thích ứng ở nước ta dễ dàng”.

Như vậy, ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam mới chỉ được nghiên cứu trên những vấn đề mang tính định hướng, qua tư tưởng của các anh hùng dân tộc, trong sự kết hợp với tư tưởng khác. Chưa có một nghiên cứu riêng về ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống. Nghiên cứu vấn đề này, chúng tôi muốn góp phần vào việc giải quyết một cách có căn cứ khoa học vị trí, vai trò và ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống. Hy vọng rằng, kết quả nghiên cứu này có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho việc nghiên cứu và giảng dạy Lịch sử triết học và Lịch sử tư tưởng Việt Nam trong các trường Đại học và Cao đẳng.

Cuốn sách bao gồm 03 chương:

- Chương I: Tổng quan về chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống và về lịch sử Nho giáo tại Việt Nam.

- Chương II: Phạm vi và phương thức Nho giáo ảnh hưởng đến chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống.

- Chương III: Hạn chế của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống và Nho giáo trước sự xâm lược của chủ nghĩa tư bản Phương Tây.

Cán bộ, giảng viên, học viên và đông đảo bạn đọc có thể tham khảo cuốn sách “Ảnh hưởng của Nho giáo đối với chủ nghĩa yêu nước Việt Nam truyền thống” tại Phòng đọc Tổng hợp - Thư viện Học viện Chính trị Công an nhân dân./.

Trung tâm Lưu trữ và Thư viện - CLB Truyền thông