Những ngày gần đây, đại chiến thương mại Mỹ - Trung đã và đang bùng phát trở lại thu hút sự quan tâm rộng rãi của dư luận quốc tế. Đây là một sự kiện kinh tế nổi bật, bắt đầu từ năm 2018 và kéo dài đến nay với nhiều diễn biến phức tạp, bởi nó không chỉ trên lĩnh vực kinh tế mà còn lan sang và ảnh hưởng đến nhiều lĩnh vực khác như chính trị, công nghệ, sở hữu trí tuệ và cạnh tranh chiến lược toàn cầu. Chuyên mục nghiên cứu quốc tế Trang thông tin điện tử - Học viện Chính trị Công an nhân dân trân trọng giới thiệu đến độc giả chùm bài viết liên quan đến sự kiện này.

Tổng thống Mỹ D.Trump gặp Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình bên lề thượng đỉnh G20 tại Nhật Bản hồi năm 2019 (Ảnh: Reuters).

Kỳ 1: Thương chiến bùng phát – nguyên nhân và những dấu mốc

Chiến tranh thương mại leo thang dẫn đến sự đối đầu trực diện của 2 cường quốc kinh tế đứng đầu thế giới đang trở thành một trong những điều đáng lo ngại nhất cho an ninh kinh tế thế giới. Đó không chỉ là một tín hiệu bất ổn hơn và đánh dấu một giai đoạn không tích cực trong nền kinh tế toàn cầu, mà còn cho thấy chiến thắng của chủ nghĩa dân tộc đối với lợi ích kinh tế và tương lai của nhân loại. Điều quan trọng hơn, các nhà bình luận quốc tế cho rằng nó có thể còn là điềm báo cho sự gập gềnh, trở ngại của quá trình toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế.

1. Căn nguyên thương chiến bùng phát

Một là, xuất nhiều, nhập ít khiến cán cân thương mại nghiêng sâu về phía Trung Quốc

Sự mất cân bằng thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ không phải là sự việc mới xảy ra trong thời gian gần đây mà là sự việc đã tồn tại kéo dài. Vì thế, thâm hụt thương mại của Mỹ được xem là nguyên nhân trực tiếp gây căng thẳng thương mại Mỹ - Trung. Năm 2017, Mỹ nhập khẩu 506 tỷ USD hàng hóa từ Trung Quốc, trong khi chỉ xuất khẩu được 131 tỷ USD hàng hóa sang thị trường này. Như vậy, thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc lên đến 375 tỷ USD.

Giá trị xuất nhập khẩu giữa Mỹ và Trung Quốc giai đoạn 2001-2021

Đáng lưu ý là thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc liên tục tăng từ khi Trung Quốc gia nhập WTO (từ 100 tỷ USD năm 2001 lên 375 tỷ USD năm 2017). Chính quyền Mỹ đã nhiều lần yêu cầu Trung Quốc giảm thặng dư thương mại với Mỹ. Trung Quốc đáp trả rằng để giảm thâm hụt thương mại, chính Mỹ cần tăng cường hoạt động xuất khẩu của mình. Ước tính sơ bộ, từ năm 2001 (khi Trung Quốc gia nhập WTO) đến nay thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc đã vượt 6.000 tỷ USD - con số mà những người làm kinh tế như “tỷ phú” D.Trump không thể không để mắt đến.

Bảng 1. Thâm hụt thương mại Mỹ - Trung Quốc

Nguồn: ITC, UN Comtrade USA

Chớp thời cơ, D.Trump đã biến vấn đề thâm hụt thương mại kéo dài, việc làm bị mất cùng làn sóng chống toàn cầu hóa và sự bất mãn trong xã hội Mỹ trở thành động lực chính trị giúp ông thắng cử năm 2016 với khẩu hiệu “Make America Great Again”.

Hai là, chính sách bảo hộ của chính quyền Tổng thống Trump và những cáo buộc của chính quyền Mỹ đối với Trung Quốc

Từ khi lên cầm quyền (01.2017), Tổng thống D.Trump đã theo đuổi chính sách bảo hộ mậu dịch với mục tiêu “Nước Mỹ trên hết” và “Làm cho nước Mỹ vĩ đại trở lại” - MAGA. Chính sách bảo hộ mậu dịch của D.Trump không chỉ dẫn đến chiến tranh thương mại với Trung Quốc, mà còn dẫn đến xung đột thương mại với những nước được xem là đồng minh lâu năm của Mỹ (như EU, Nhật Bản, Hàn Quốc) hay láng giềng gần của Mỹ (như Canada, Mexico). Mỹ công khai chỉ trích Trung Quốc đã triển khai các khoản trợ cấp và hỗ trợ tài chính cho các ngành sản xuất trong nước nhằm tạo lợi thế cạnh tranh cho hàng hóa của Trung Quốc trên thị trường Hoa Kỳ.

Không những vậy, Mỹ còn cáo buộc Trung Quốc sử dụng các biện pháp nhằm hạn chế sở hữu nước ngoài bằng các thủ tục hành chính hoặc gây trở ngại nhằm tạo áp lực buộc các công ty Mỹ phải chuyển giao công nghệ cho các công ty của Trung Quốc. Mỹ phản ứng hết sức mạnh mẽ trước việc Trung Quốc không trao cho các công ty nước ngoài quyền tiếp cận thị trường nước này một cách tương xứng. Trước thái độ cứng rắn của Mỹ, Chính phủ Trung Quốc đã đưa ra cam kết là sẽ nới lỏng giới hạn chủ sở hữu nước ngoài trong các lĩnh vực sản xuất ô tô, đóng tàu và máy bay càng sớm càng tốt; đồng thời hứa thúc đẩy các biện pháp đã công bố nhằm mở cửa lĩnh vực tài chính của nước này. Tuy nhiên, Mỹ luôn tỏ ra hoài nghi với những cam kết trên. Bởi theo Mỹ, Trung Quốc đã từng đưa ra những hứa hẹn tương tự khi gia nhập WTO năm 2001, song không thực thi. Nhờ đó, các công ty Trung Quốc đã tận dụng thời gian dài hàng chục năm được bảo hộ để tạo lập vị thế thống lĩnh tại thị trường nội địa, đồng thời có khả năng tiến ra đầu tư ở nước ngoài.

Bên cạnh đó, Mỹ còn cho rằng, Trung Quốc chỉ đạo và tạo điều kiện cho các công ty Nhà nước đầu tư, mua lại các công ty và tài sản của Mỹ để “chiếm đoạt” các công nghệ tiên tiến. Mỹ cũng nhiều lần cáo buộc về tình trạng xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ nghiêm trọng ở Trung Quốc, đặc biệt là đối với bản quyền của các công ty Mỹ. Chính quyền Mỹ cho rằng, các công ty Mỹ đã mất nhiều tỷ USD mỗi năm do việc ăn cắp bí mật thương mại của Trung Quốc. Điều này xuất phát từ khả năng bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ rất yếu kém của hệ thống pháp luật Trung Quốc. Trung Quốc hiện đang đẩy mạnh công tác bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, song phần lớn tiến bộ tập trung ở mảng bản quyền tác giả và nhãn hiệu, trong khi tình trạng bắt buộc chuyển giao công nghệ trong các lĩnh vực công nghiệp then chốt vẫn tràn lan.

Ba là, đòn đánh nhằm vào “Kế hoạch Made in China 2025” - xương sống tham vọng của nền kinh tế Trung Quốc

Mặc dù thâm hụt thương mại của Mỹ với Trung Quốc được xem là nguyên nhân bên ngoài của cuộc chiến tranh thương mại, song vấn đề cốt lõi của căng thẳng giữa 2 nước chính là Mỹ lo ngại về tham vọng của Trung Quốc trở thành quốc gia công nghệ hàng đầu thế giới. Với mục tiêu trở thành nền kinh tế tiên tiến trên thế giới, không phụ thuộc vào nhập khẩu các công nghệ then chốt từ các đối thủ cạnh tranh chính, Trung Quốc hiện đang đổ hàng tỷ USD vào chương trình "Sản xuất tại Trung Quốc 2025 (Made in China 2025)" để tạo động lực phát triển các ngành công nghệ trọng yếu, trong đó có người máy, trí tuệ nhân tạo, hàng không vũ trụ, ô tô chạy điện, công nghệ Internet 5G.

Được cho là lấy cảm hứng từ Chiến lược Industrie 4.0 của Đức, dự án “Chế tạo tại Trung Quốc 2025” xác định 10 lĩnh vực trọng điểm về phát triển ngành chế tạo:   (1) Công nghệ tin học thế hệ mới; (2) Máy công cụ điều khiển số cấp cao và robot; (3) Thiết bị hàng không vũ trụ; (4) Thiết bị công trình biển và tàu biển công nghệ cao; (5) Trang thiết bị giao thông quỹ đạo tiên tiến; (6) Ô tô tiết kiệm năng lượng và dùng nguồn năng lượng mới; (7) Thiết bị điện lực; (8) Trang thiết bị nông nghiệp; (9) Vật liệu mới; (10) Y dược sinh học và thiết bị y tế tính năng cao.

Theo những cáo buộc của Mỹ, nghịch lý là tham vọng của Trung Quốc rất lớn trong khi trình độ công nghệ lại còn nhiều hạn chế. Để thực thi chiến lược "Sản xuất tại Trung Quốc 2025", các công ty Trung Quốc phải dựa vào các công nghệ cốt lõi từ Mỹ. Mỹ cáo buộc Trung Quốc bằng những thỏa thuận ngầm đang buộc các công ty Mỹ phải chuyển giao công nghệ cho các đối tác Trung Quốc trong liên doanh. Trung Quốc bác bỏ cáo buộc này. Tuy nhiên, Mỹ còn cáo buộc Trung Quốc tìm mọi cách lấy công nghệ của Mỹ thông qua các phương thức như nhập khẩu công nghệ hay thậm chí ăn cắp công nghệ. Một phương thức nữa mà Mỹ cáo buộc các công ty lớn của Trung Quốc (ví dụ như ZTE, Huawei, China Mobile) là mua bán, sáp nhập với các công ty Mỹ để có công nghệ cao của nước này. Trái ngược với quan điểm của Mỹ, phía Trung Quốc cho rằng, động lực của Hoa Kỳ trong việc tiến hành chiến tranh thương mại với Trung Quốc không chỉ đơn thuần là làm giảm thâm hụt thương mại mà là kìm hãm sự phát triển của Trung Quốc. Và cáo buộc Trung Quốc thương mại không minh bạch và công bằng chỉ là cái cớ và không có đầy đủ căn cứ và bằng chứng.

Bốn là, cạnh tranh chiến lược “Một mất, một còn” giữa  một cường quốc đang lên và siêu cường đang tại vị

Trong Thông điệp liên bang cũng như trong chiến lược an ninh quốc gia của Mỹ trong các nhiệm kỳ Tổng thống gần đây đều xác định, Trung Quốc là đối thủ duy nhất cạnh tranh ngôi vị số một của Mỹ. Nói cách khác, Mỹ là siêu cường đang tại vị, còn Trung Quốc là cường quốc đang lên và có khả năng thách thức ngôi vị lãnh đạo của Mỹ trong tương lai và đang nỗ lực thiết lập một trật tự thế giới mới. Việc phát động chiến tranh thương mại với Trung Quốc nhằm phá hỏng chiến lược kinh tế “Made in China 2025” của nước này. Kỳ vọng của D.Trump là khi chiến lược kinh tế bị phá hỏng thì các chiến lược quân sự, chính trị, ngoại giao cũng bị sụp đổ theo.

Với Trung Quốc, chiều dài lịch sử hơn 5 nghìn năm, cùng những thành tựu vĩ đại mà lịch sử để lại, Trung Quốc luôn tự hào và khẳng định mình là một trong những trung tâm của nền văn minh nhân loại. Trong lịch sử hiện đại, ngay sau khi thành lập nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa (1949), Trung Quốc đã có tư tưởng “lớn” với mục tiêu “gió Đông thổi bạt gió Tây” để vươn lên trước chủ nghĩa tư bản, đồng thời “cạnh tranh” với Liên Xô (cũ) giành quyền lãnh đạo hệ thống xã hội chủ nghĩa. Khi Liên Xô tan rã, hệ thống xã hội chủ nghĩa sụp đổ, Trung Quốc nhanh chóng điều chỉnh chiến lược, vượt qua giai đoạn “Giấu mình chờ thời” để “trỗi dậy hòa bình”, vươn lên trở thành một cường quốc cạnh tranh vai trò “lãnh đạo” với Mỹ ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Sau Đại hội lần thứ XVIII, Tập Cận Bình lên nắm quyền, đã khẳng định được vị thế của Trung Quốc thông qua “Giấc mộng Trung Hoa” với mục tiêu đến giữa thế kỷ XXI, Trung Quốc trở thành một nước “giàu có và quyền lực” hàng đầu thế giới. Thực hiện mục tiêu đó, Trung Quốc đã xúc tiến hàng loạt các sáng kiến và bước đi mang tầm chiến lược, như: Sáng kiến “Một vành đai, một con đường”; quốc tế hóa đồng Nhân dân tệ; lập nhóm nước có nền kinh tế mới nổi (BRICs); thành lập Ngân hàng Cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB); đề nghị thiết lập quan hệ nước lớn kiểu mới với Hoa Kỳ… Đặc biệt, sau Đại hội lần thứ XIX, tư tưởng Tập Cận Bình chính thức được đưa vào Điều lệ Đảng Cộng sản Trung Quốc sánh ngang với cố Chủ tịch Mao Trạch Đông thì “Giấc mộng Trung Hoa” chính là chiến lược đưa Trung Quốc trở thành siêu cường, cùng với Mỹ và từng bước thay Mỹ “lãnh đạo” thế giới.

Cạnh tranh chiến lược giữa một nước đang tại vị nhưng sức lực đã phần nào suy giảm với một nước giàu tiềm năng với thế và lực đang lên, đại chiến thương mại Mỹ - Trung chỉ là một góc nhìn của cạnh tranh chiến lược toàn diện giành và giữ ngôi vị số 1 trong bàn cờ địa chính trị toàn cầu.

2. Những mốc chính trong thương chiến Mỹ - Trung giai đoạn 2018-2021

“Xe đài” - Leo thang căng thẳng thuế quan Mỹ - Trung 2018-2019

Cuộc chiến thương mại chính thức khởi phát dưới thời Tổng thống D.Trump (2018), với mục tiêu cắt giảm thâm hụt thương mại và ngăn chặn sự trỗi dậy về công nghệ của Trung Quốc. Mỹ cáo buộc Trung Quốc vi phạm quyền sở hữu trí tuệ, ép buộc chuyển giao công nghệ và trợ cấp trái phép cho các doanh nghiệp nội địa. Tháng 3/2018, Mỹ công bố áp thuế thép và nhôm lên hàng hóa từ nhiều quốc gia, trong đó có Trung Quốc, làm dấy lên lo ngại ban đầu. Đây được xem là giai đoạn “xe đài” trong đấu vật nhằm khuếch trương sức mạnh bản thân và thăm dò đối thủ.

Sau một thời gian “nắm gân, nắm cốt đối thủ”, tháng 7/2018, Mỹ chính thức áp thuế 25% lên 34 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc. Bắc Kinh lập tức đáp trả với mức thuế tương tự lên hàng Mỹ. Tháng 9/2018, Mỹ mở rộng quy mô tấn công, áp thuế 10% lên thêm 200 tỷ USD hàng hóa Trung Quốc. Tổng mức hàng hóa chịu thuế lên tới 250 tỷ USD. Trước sức ép của chính sách thuế từ 2 phía liên tục gia tăng, Mỹ và Trung Quốc đã thỏa thuận cùng nhau ngồi vào bàn đàm phán. Tuy nhiên, đàm phán đổ vỡ (6/2018), Mỹ tiếp tục nâng thuế từ 10% lên 25% đối với 200 tỷ USD hàng hóa, đẩy quan hệ thương mại hai bên xuống mức thấp nhất. Giai đoạn này khiến thị trường toàn cầu chao đảo. Tăng trưởng thương mại toàn cầu chững lại, chuỗi cung ứng quốc tế bắt đầu có dấu hiệu dịch chuyển khỏi Trung Quốc, các nhà đầu tư nước ngoài rút vốn ra khỏi Trung Quốc.

Hưu chiến – Thỏa thuận tạm thời 2019-2021

Sau một thời gian dài, thương chiến Mỹ - Trung gây mệt mỏi và thiệt hại cho cả 2 bên cùng với sự xuất hiện và lan nhanh của đại dịch Covid-19 buộc cả Mỹ và Trung Quốc ngồi lại vào bàn đàm phán. Theo đó, thỏa thuận Thương mại Giai đoạn 1, ký vào tháng 1/2020 với các cam kết chính với các nội dung, gồm: Trung Quốc cam kết (01/2020) mua thêm 200 tỷ USD hàng hóa Mỹ trong vòng 2 năm, bao gồm nông sản, năng lượng, hàng hóa công nghiệp và dịch vụ. Đổi lại, Mỹ hạ một phần thuế (còn lại 20%) đối với hàng hóa nhập từ Trung Quốc. Tuy nhiên, đến tháng 8/2020, dù thỏa thuận đang có hiệu lực, Mỹ vẫn giữ nguyên phần lớn thuế quan, viện dẫn rằng các cam kết về sở hữu trí tuệ và hỗ trợ doanh nghiệp nhà nước của Trung Quốc vẫn chưa được thực thi đầy đủ.

Năm 2021, sau khi giành chiến thắng trong bầu cử Tổng thống cuối năm 2020, Chính quyền Tổng thống J.Biden tiếp quản, giữ nguyên các chính sách cứng rắn của Trump. Dù không tiếp tục leo thang, căng thẳng vẫn âm ỉ, nhất là trong các lĩnh vực công nghệ và an ninh quốc gia. Thỏa thuận tạm thời chỉ mang tính ngăn ngừa xung đột, không giải quyết các bất đồng cơ bản. Thêm vào đó, đại dịch khiến Trung Quốc không hoàn thành cam kết mua hàng đã làm xói mòn lòng tin lẫn nhau khiến thương chiến Mỹ - Trung tái phát và bùng nổ khi D.Trump trở lại nắm quyền (01/2025).

Thương chiến Mỹ - Trung là hệ quả của sự cạnh tranh chiến lược sâu sắc giữa hai siêu cường kinh tế lớn nhất thế giới. Đằng sau các con số thâm hụt thương mại, các biện pháp thuế quan và trả đũa là cuộc đua giành vị trí số một về công nghệ, ảnh hưởng địa chính trị và vai trò lãnh đạo toàn cầu. Từ thâm hụt thương mại - bề nổi của tảng băng xung đột cho đến cạnh tranh công nghệ - bản chất “chiến tranh lạnh mới”, cuộc chiến này không chỉ là xung đột thương mại mà là biểu hiện của quá trình chuyển dịch quyền lực toàn cầu, tái định hình bàn cờ chiến lược thế kỷ XXI. Những bất đồng cơ bản chưa thể giải quyết, khiến thương chiến tiếp tục là điểm nóng toàn cầu trong nhiều năm tới.

 Đình Thiện - Bích Ngọc

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung: Ai được, ai mất? https://www.24h.com.vn/kinh-doanh/chien-tranh-thuong-mai-my-trung-ai-duoc-ai-mat-c161a1658464.html

2. Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung: Nguyên nhân và phương thức các nước áp dụng, https://tapchitaichinh.vn/chien-tranh-thuong-mai-my-trung-nguyen-nhan-va-phuong-thuc-cac-nuoc-ap-dung.html

3. Chiến tranh thương mại Mỹ - Trung và một số tác động đến Việt Nam, https://trungtamwto.vn/hiep-dinh-khac/13615-chien-tranh-thuong-mai-mytrung-va-mot-so-tac-dong-den-viet-nam

4. Toàn cảnh Chiến tranh Thương mại Mỹ Trung: Cuộc đối đầu kinh tế (2018–2025) và cơ hội cho nhà đầu tư https://www.vnsc.vn/chien-tranh-thuong-mai-my-trung/